Kolekcja Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia” w Radomiu

Proces budowy kolekcji „Elektrowni”, zapoczątkowany w 2007 roku, został zaprojektowany przez jej kuratorów jako istotny czynnik, służący powiększaniu kapitałów kulturowego i symbolicznego instytucji oraz wzmacnianiu jej wizerunku jako placówki otwartej, dynamicznej i prestiżowej, uczestniczącej w międzynarodowej wymianie kulturalnej. W chwili rozpoczęcia budowy kolekcji „Elektrowni” założono, że zostanie ona połączona ze zbiorami Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu – oddziału Muzeum im. Jacka Malczewskiego. W tej sytuacji kuratorzy podjęli decyzję o skoncentrowaniu zbiorów „Elektrowni” w obszarze problemowym sztuki głównie ostatniego ćwierćwiecza, wycinkowo reprezentowanym w zbiorach Muzeum, co umożliwi przyszłej, połączonej kolekcji zilustrowanie ciągłości procesu przemian sztuki w okresie od 1945 roku do dziś. Zachowanie tejże historycznej ciągłości, podkreślającej spójność i zwiększającej wartość zbiorów, jest jednym z priorytetów formowania przyszłej kolekcji, podobnie jak zmiana jej statusu z regionalnego na narodowy oraz wzmocnienie reprezentacji sztuki obcej, która wprowadzi, jakże ważny dzisiaj, kontekst międzynarodowy.

Najważniejszym celem strategii budowy dotychczasowej kolekcji „Elektrowni” jest pokazanie głównych przemian w obrębie sztuki, przede wszystkim polskiej, dokonujących się pod wpływem nowych prądów ideowych, jak również ukazanie wpływu rozwoju technologii na wzbogacenie form artystycznej artykulacji. Przyjęto (niedogmatycznie) jako dolną cezurę czasową rok 1970 i zasadę reprezentowania najważniejszych narracji, obecnych w sztuce polskiej od tej daty, dziełami o możliwie najwyższych walorach. Wartością strategii są wbudowane w nią elementy rewizji dotychczasowych hierarchii artystycznych.

Obszar problemowy kolekcji odzwierciedla paradygmatyczną zmianę, oraz jej skutki, w kulturze, zachodzącą na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku, w wyniku wyparcia dotychczasowej dominanty kulturowej, czyli modernizmu, przez następną – postmodernizm. Kolekcja ukazuje zatem zarówno obraz sztuki ostatniej fazy epoki nowoczesności, z zaakcentowaniem praktyk neoawangardowych, w tym reprezentacji szeroko rozumianego konceptualizmu, ale także obszar nowych idei i praktyk artystycznych (np. intertekstualność) charakterystycznych dla formacji postmodernistycznej, krytycznej wobec swojej poprzedniczki.

W kompozycji kolekcji możemy wyodrębnić w dużym uproszczeniu trzy charakterystyczne zespoły. Pierwszy z nich, dość jednorodny formalnie, pochodzący w większości już z XXI wieku, ilustruje żywotność modernistycznej tradycji autonomii sztuki, grupując dzieła powstałe w języku abstrakcji geometrycznej. Zaprojektowany został na zasadzie opozycji między artystami starszego pokolenia (m.in. Jan Berdyszak, Andrzej Gieraga, Zbigniew Gostomski, Jerzy Kałucki, Jan Pamuła, Eduard Steinberg, Jerzy Treliński, Andrzej Ziębliński) a młodszymi kontestatorami, którzy podważają modernistyczne założenia sztuki (Wiesław Łuczaj). Większość dzieł stanowią darowizny artystów – uczestników międzynarodowych plenerów w Radziejowicach, organizowanych przez Bożenę Kowalską. Wiele darowizn trafiło do tego zespołu również dzięki życzliwemu pośrednictwu miejscowej Akademickiej Galerii Sztuki „Rogatka”, działającej pod patronatem dziekana Wydziału Sztuki Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego prof. Aleksandra Olszewskiego.

Drugi zespół, opozycyjny wobec pierwszego, skupia dzieła artystów neoawangardowych. Taki sposób zakomponowania kolekcji pozwala ukazać napięcia między modernizmem a neoawangardą, reprezentowaną m.in. znakomitą pracą Włodzimierza Borowskiego Manilus Prologue, 1965, i ukazać formację postmodernizmu, głównie krytycznego, jako kontynuatora tradycji neoawangardowej. Praca Borowskiego, bardzo ważna w kolekcji, reprezentuje krytyczny wobec modernizmu, anarchizujący i odwołujący się do tradycji dadaizmu nurt neoawangardy. Do tej właśnie tradycji będą w różnoraki sposób nawiązywać prace z tzw. krytycznego nurtu postmodernizmu. Performatywny nurt neoawangardy odzwierciedlają performace scuptures oraz dokumentacje manifestacji Krzysztofa Zarębskiego i Zbigniewa Warpechowskiego. Specyfikę polskiego konceptualizmu reprezentują dzieła Globus Europy, 1971, Andrzeja Dłużniewskiego czy tegoż trzy obrazy z cyklu Rodzaj i cień (1985) dokumentujące lingwistyczne analizy autora, jak również wczesna praca Jarosława Kozłowskiego Obecny, 1970. Dylematy polskiego medializmu trafnie ilustruje cykl Środki wyrazu Jana St. Wojciechowskiego z przełomu lat 1972/73, natomiast tegoż niewielka ceramiczna rzeźba Cięcie z 1983 r. dobrze obrazuje paradygmatyczny zwrot, jaki dokonał się zarówno w twórczości autora, jak też w polskiej sztuce lat 1980. Ze Środkami wyrazu doskonale korespondują fotografie Anny Kutery, zwłaszcza cykl Czapki. Z kolei Fryzury, 1978, tejże autorki są, obok fotografii Natalii LL, manifestacją postawy feministycznej, która jest także odzwierciedlona w pracach artystek młodszego pokolenia, Agaty Zbylut i Katarzyny Majak.

Celem budowy trzeciego zespołu jest ukazanie zarówno postmodernistycznych narracji (m.in. historia, polityka, kultura, wolność, represja, tożsamość, globalizacja), krytycznych wobec założeń modernizmu, jak też szerokiego wachlarza tradycyjnych i nowych praktyk artystycznych, służących artykulacji wspomnianej problematyki. Do tradycji malarstwa odwołują się wielkoformatowe obrazy Dariusza Vasiny, Tomasza Ciecierskiego, Marka Szczęsnego, Włodzimierza Pawlaka czy Tomasza Tatarczyka, jak też kameralne płótna Roberta Maciejuka, który krytycznie analizuje problem reprezentacji (relacja między znaczonym a znaczącym) w pracy Bez tytułu (Hydrant), 1998, oraz problem reprodukcji, relacji kopii wobec oryginału (dyptyk Skira, 2005/2006), widoczny także w Tryptyku radomskim, 2011, Piotra C. Kowalskiego, czy reliefie Wojciecha Zasadniego Bez tytułu (Precz z alfonsami sztuki!).

Odwołanie do kodów wizualnych kultury wysokiej i popularnej widoczne jest w jednej z najcenniejszych prac kolekcji – rzeźbie (Zombie) Portret konny Andy’ego Warhola, 1998, autorstwa Marka Kijewskiego i Małgorzaty Malinowskiej, natomiast relacje między naturą a kulturą ilustruje obiekt Piotra Lutyńskiego Narodziny, 2009. Następna grupa dzieł porusza problematykę wpływu wielkiej historii oraz globalizacji na nasze codzienne życie. Krzysztof M. Bednarski w rzeźbie pt. Jazda figurowa na Marksie, 1978/1990 porusza w przewrotny sposób, przez pryzmat własnych wspomnień i przeżyć, wątek rozrachunku z dyskursem totalitaryzmu. Niepokojącą możliwość użycia przemocy do realizacji różnych celów politycznych ukazuje monumentalna instalacja Ready for Use, 1982/2008, autorstwa Wincentego Dunikowskiego-Duniko. Z kolei Marcin Berdyszak w pracy After Jasper Johns, 2008, odwołującej się do słynnej serii obrazu flag amerykańskiego artysty, krytycznie odnosi się do skutków procesu globalizacji. Sposób budowy wspomnianych prac, wykorzystujący m.in. przedmioty gotowe i różne nietradycyjne tworzywa, nadaje im hybrydyczny charakter.

Zarysowane główne wątki kolekcji znajdują odzwierciedlenie w dyscyplinach wykorzystujących mechaniczne formy dokumentacji obrazu i dźwięku. Obok dzieł klasyków fotografii – Jerzego Lewczyńskiego, Natalii LL, Andrzeja Różyckiego, Krzysztofa Wojciechowskiego – udało się zgromadzić prace młodszego pokolenia artystów, m.in. Jakuba Bąkowskiego, Jarosława Bartołowicza, Krzysztofa Cichosza, Michała Kryńskiego, Roberta Rumasa. W najbliższej przyszłości zostanie rozbudowany skromny jeszcze dział multimediów, który gromadzi realizacje m.in. Ryszarda Ługowskiego, Andrzeja Mitana, Krzysztofa Wojciechowskiego (świetny film Streszczenie, 2007) czy Honzy Zamojskiego.
Dziś w kolekcji znajduje się już ponad 550 dzieł, z czego wiele udało się zakupić dzięki wsparciu z programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: „Znaki czasu” i „Regionalne kolekcje sztuki współczesnej”. Większość prac w zbiorach stanowią darowizny, głównie artystów i kolekcjonerów polskich, ale także zagranicznych.

Kolekcja odzwierciedla praktycznie wszelkie przejawy aktywności artystycznej. Obok tradycyjnych dyscyplin – malarstwa, rysunku, grafiki warsztatowej, rzeźby – włącza w swój obręb dzieła z obszarów grafiki komputerowej, fotografii, multimediów, instalacji czy obiektów. Osobny zespół stanowi dokumentacja działań efemerycznych, performatywnych, a także idei konceptualistów.

Romuald K. Bochyński