Pomiędzy

Andrzej Mitan należy do wąskiego grona artystów polskich, których wielowątkowa i interdyscyplinarna twórczość wprowadza nowe jakości do szeroko rozumianej współczesnej kultury. W bogatym dorobku artysty, obecnego na rodzimej i europejskiej scenie artystycznej już od ponad 40 lat, można wyodrębnić kilka najważniejszych, moim zdaniem, pól twórczej aktywności: komponowanie i wykonywanie utworów muzycznych, twórczość w obszarze sztuk wizualnych, działalność na polu animacji i popularyzacji kultury oraz działalność kuratorska.

Jednak twórczość artysty w wielu przypadkach znosi ten, nie wolny od uproszczeń, podział i wymyka się jednoznacznym klasyfikacjom i kategoryzacjom. Bez wątpienia, jego strategię artystyczną najlepiej odzwierciedla praktyka transgresji, manifestująca się w swobodnym przekraczaniu granic dyscyplin
i gatunków artystycznych. Współczesne praktyki artystyczne już dawno zniosły uświęcony estetyczną tradycją podział sztuk na rozwijające się w przestrzeni (sztuki piękne) i na rozwijające się w czasie (muzyka, literatura, teatr, film). Mitan jest artystą, którego twórczość sytuuje się właśnie w obszarze pomiędzy tymi sztukami, sam zaś chętnie łączy w jednym dziele różne dyscypliny przynależne różnym sztukom. Cechą większości dzieł Mitana jest zatem współistnienie warstwy dźwiękowej z warstwą wizualną, co powoduje, że posiadają hybrydyczny, heterogeniczny i performatywny charakter. To z kolei rodzi duże trudności w analizie i interpretacji sztuki artysty. Z pewnością pomocne okazuje się tutaj podejście interdyscyplinarne wsparte rekonstrukcją kontekstu artystycznego i społecznego okresu powstania utworu, które pomaga odczytać (miejmy nadzieję, bliskie intencjom autora) sensy jego dzieł, ich artyzm, ale też źródła inspiracji i związki z innymi dziełami, czy też nurtami, czyli umiejscowić prace autora
w panoramie ówczesnej sztuki.

Mitan występuje także w różnych rolach, jest i artystą, kompozytorem i wykonawcą, performerem, „poetą dźwięku”, jak sam chętnie siebie określa, ale też i animatorem kultury czy kuratorem. Charakterystyczne dla niego jest manifestowanie swojej sztuki w obszarze zarówno poza- jak i instytucjonalnym, publicznym
i prywatnym, oficjalnym i nieoficjalnym, w obszarze centrum i de-centrum. Znamienne jest związanie się autora na długi okres ze studenckim klubem Riviera Remont czy też aktywny udział w ruchu tzw. kultury niezależnej w latach 80.

Twórczość artysty rozwijała się w dwóch różnych dominantach kulturowych, nowoczesności
i postmodernizmie, i dwóch różnych systemach polityczno-społeczno- ekonomicznych, w realnym socjalizmie i demokracji. Pierwszy okres, do około 1980 roku, to czas wyczerpywania się modernistycznego paradygmatu, który zostaje zastąpiony niebawem nowym – postmodernistycznym. W dekadzie lat 70., kiedy dominowały tendencje neoawangardowe, formowała się postawa artystyczna Mitana. W sztuce tego okresu niektórzy badacze wyróżniają dwie zasadnicze tendencje – sztukę idei i sztukę akcji. Na młodego artystę z pewnością wywarła inspirujący wpływ twórczość Johna Cage’a, natomiast późniejsze spotkanie
i współpraca z Emmettem Williamsem, jednym z liderów Fluxusu, ruchu uważanego za spadkobiercę dadaistycznych koncepcji Duchampa czy Schwittersa, z pewnością pogłębiło zainteresowanie poezją wizualną i performansem. Twórczość Mitana od początku umiejscawiała się na obrzeżach neoawangardowych idei i praktyk.

Obszarem szczególnej aktywności autora jest szeroko rozumiana muzyka. Mitan występuje tutaj
w dwojakiej roli – kompozytora i wykonawcy. Począwszy już od przełomu lat 60. i 70., związany był
z ruchem muzyki alternatywnej (poszukującej i eksperymentującej), offowej. Był członkiem i liderem wielu grup muzycznych, z których najciekawsza była „Onomatopeja”. Wtedy też rozpoczął swoje kompozytorskie eksperymenty, traktując dzieło muzyczne jako otwarty twór dźwiękowy, w założeniu aleatoryczny, chętnie wykorzystując w swej praktyce twórczej improwizację, i traktując fizyczne wykonanie utworu jako rodzaj spektaklu, mającego cechy performansu. Jednak najwartościowszym osiągnięciem, patrząc z perspektywy lat, wydaje się stworzenie przez Mitana własnej, unikatowej w polskiej muzyce alternatywnej, filozofii utworu muzycznego i sposobu jego wykonania, inspirowanej teorią i praktyką artystyczną Johna Cage’a
i Roberta Filiou, wpływowych postaci międzynarodowego ruchu artystycznego Fluxus, którego uczestnikiem będzie też i sam artysta. Mitan tworzy oryginalny system poezji dźwiękowej (jakkolwiek to określenie jest nieostre), próbując łączyć w nim dwie przeciwstawne determinanty – otwartość na improwizację i dążenie do nadania utworowi pewnej, z góry założonej struktury. Te założenia wpłynęły na kształt późniejszych kompozycji, których zakres był ustrukturyzowany, natomiast w jego obrębie możliwa i pożądana była improwizacja, np. Polski poemat dydaktyczny (2004).

Sam też stworzył kilka kompozycji – poematów wizualnych, jak np. Zymulet (2003), przypominający wizualnie obraz abstrakcyjny o rygorystycznej kompozycji. Wcześniej znacznie był autorem kilku „poetyckich” performansów, jak np. Literakcje (1986), czy Niepodległa granatowa rurka (1991). Z czasem autor zaczął traktować wykonywanie, zwłaszcza publiczne, swoich utworów jako rodzaj także wizualnego, a nie tylko dźwiękowego doświadczenia.

Fascynacja poezją, a zwłaszcza poezją wizualną, wpłynęła na pojawienie się w asemantycznym utworze muzycznym wątków semantycznych, czy raczej parasemantycznych Ten sposób kreowania utworu najpełniej wyraził w jednym z elementów dużego, dedykowanego Emmettowi Williamsowi projektu, któremu nadał status summa vitae, zatytułowanego Koncert na ryby (2011), W tym przypadku, utwór muzyczny został potraktowany jako równoważny z inną, wizualną, warstwą dzieła, pozornie beznarracyjnym filmem, jednak o wyraźnej strukturze i dramaturgii, Obrazy i dźwięki, bardzo precyzyjnie ze sobą skoordynowane, posłużyły do budowy skomplikowanej symboliki, metaforyki i topiki, niosącej przekaz autora o powinności sztuki i artysty.

Mitan występuje także w roli wydawcy 9 unikatowych gramofonowych płyt artystycznych z muzyką awangardową, skomponowaną przez m.in. Andrzeja Bieżana, Helmuta Nadolskiego, czy Krzysztofa Knittla. Okładki projektowali (i czasem ręcznie wykonywali – sic!) wybitni polscy artyści, m.in. Włodzimierz Borowski, Jarosław Kozłowski, Edward Krasiński, Andrzej Szewczyk, Ryszard Winiarski. Płyty ukazały się w latach 1985 – 1987, w czasach realnego socjalizmu z nieodłączną „gospodarką niedoboru” i rozbudowanym systemem cenzury prewencyjnej. Okładki płyt są unikatowymi dziełami sztuki i pozostają do dziś niedościgłym wzorem dobrego projektu graficznego, ewokującego charakter muzyki uwiecznionej na czarnych krążkach.

Z długiej listy osiągnięć na polu popularyzacji i animacji współczesnej kultury i sztuki na szczególną uwagę zasługuje organizacja w trudnym dla polskiej kultury okresie, w 1987 roku, wspólnie z Emmettem Williamsem i Cezarym Staniszewskim, Międzynarodowego Seminarium Sztuki ETC, w którym uczestniczyło około 100 artystów z całego świata, w tym wiele wybitnych osobowości. Z perspektywy czasu rangę tego wydarzenia można porównać z wcześniejszym, legendarną już Konstrukcją w procesie, zorganizowaną
w Łodzi przed wybuchem stanu wojennego. W 1988 r. organizuje Międzynarodowe Seminarium Sztuki, które inicjuje działalność ekspozycyjną Warszawskiego Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski.

W obszarze działalności kuratorskiej Mitana do najważniejszych projektów należy zrealizowany w Radomiu Mazowiecki Festiwal Artystów Powstanie Sztuki (2008), którego był kuratorem generalnym. Była to dwumiesięczna interdyscyplinarna prezentacja polskiej sztuki współczesnej, począwszy od wystaw, poprzez performansy, spotkania z artystami, projekty edukacyjne, filmy, a skończywszy na koncertach jazzowych i rockowych. Ostatnio był współkuratorem dwóch ważnych wystaw problemowych w radomskiej „Elektrowni”: Flagi (2011) oraz Teksty, konteksty, interteksty. Kolekcja w procesie (2013).

Twórczość artysty przez wiele lat była niedoceniana, a często też nadinterpretowana, gdyż ówczesny, dość zachowawczy dyskurs polskiej krytyki artystycznej, nie wykształcił funkcjonalnych narzędzi opisu, analizy
i wartościowania zjawisk i procesów, które wykraczały poza obszar tradycyjnie pojmowanej sztuki. Dopiero od niedawna następuje rewizja i związana z nią rewalidacja twórczości wielu artystów z lat 70. i 80. Nowe idee, metodologie i instrumenty badawcze humanistyki, zwłaszcza koncepcje pola kulturowego i kapitału symbolicznego czy społecznego, autorstwa P. Bourdieau, czy estetyka relacyjna F. Bourriauda, pozwalają lepiej dostrzec pierwiastek nowatorstwa w dziele Andrzeja Mitana, m.in. wytwarzanie kapitału społecznego w czasie realizowania projektów, co odzwierciedla chociażby proces realizacji Koncertu na ryby.

Co istotne, Mitan eksperymentując z formą swoich dzieł, nie zapominał o ich przesłaniu, zawsze, za ich pośrednictwem, zadawał odbiorcom podstawowe pytania filozoficzne (później też i teologiczne):
o ontologię, poznanie, systemy aksjologiczne, jednym słowem: o sens.

Romuald K. Bochyński

Ur. 1956. Historyk sztuki, kurator, redaktor. Pracuje w MCSW „Elektrownia” w Radomiu.

EXIT nr 1, 2014